از جهانی پیچیده وکالت تا جهان شیرین شعر؛ نگاهی به زندگی و آثار حمید مصدق - وبلاگ سیما

به گزارش وبلاگ سیما، حمید مصدق را بیشتر به عنوان شاعر شعر نو می شناسیم اما او فارغ التحصیل رشته حقوق بود و سال ها به امر وکالت به خصوص در میان نویسندگان و هنرمندان مشغول بود. در تمام سال هایی که مصدق به حرفه وکالت و تدریس در این زمینه مشغول بود سرودن شعر را نیز دنبال می کرد. 7 آذر سالروز درگذشت این شاعر توانمند است که اشعار عاشقانه اش در میان جوانان طرفداران بسیار دارد به همین مناسبت نگاهی به زندگی و آثار او انداخته ایم.

حمید مصدق، فرزند حاج عبدالحسین مصدق، متولد 10 بهمن 1318 در شهرضا بود. پدرش یکی از تجار پیروز بود و وضع مالی خوبی داشت. خانواده مصدق چند سال پس از تولد حمید به اصفهان آمدند و مصدق تحصیلات خود را در اصفهان ادامه داد. او در دوران دبیرستان با منوچهر بدیعی (آهنگساز)، هوشنگ گلشیری (نویسنده)، محمد حقوقی (شاعر) و بهرام صادقی (نویسنده) همکلاسی بود و با آن ها دوستی و آشنایی داشت.

محمد حقوقی از دوستان خانواده مصدق، درباره این خانواده می گوید: آن ها در اصفهان یک خانه قدیمی داشتند که خیلی قشنگ بود، از این خانه هایی که پاگرد دارد با شیشه های رنگی قدیمی. اصفهان به هر حال مرکزیت استان را داشت و یک خانواده اگر متوسط یا بالا بود در ده که نمی ماندند به شهر مرکزی می آمدند. پدرش اگر اشتباه نکنم کسبی داشته در حد تجارت. وضع مالیشان خوب بود و هیچ وقت نگرانی مالی به آن معنا نداشتند فقط یک گرفتاری داشتند و این بود که مصدق یک برادر داشت که تقریبا یک سال با هم تفاوت سنی داشتند و این برادر یک نقص عضوی داشت و از این رو روی مصدق خیلی اثر گذاشت، اگر چه هیچ وقت راجع به این قضیه صحبت نکرد.

برادر حمید مصدق که تنها یک سال با یکدیگر تفاوت سنی داشتند کر و لال بود. گویا در کودکی هر دو مبتلا به مرض آبله می شوند. برادر گرفتار می شود و روی قوای ذهنی اش اثر می گذارد و مصدق از این بیماری جان سالم به در می برد. مصدق همواره در این خصوص می گفت اگر من جای او بودم چه می شد؟ با وجود غمی که مصدق همواره در خصوص برادرش داشت اما مانند خانواده اش بسیار اجتماعی و مهمان دوست بود. رضا خشکنابی، پدر همسر مصدق هم با اشاره به این امر درباره رفتار و اخلاق و مهمان نوازی خانواده مصدق گفته است: یک وقت، زمانی که حمید مصدق با خانواده به اصفهان می رفت ما را هم دعوت کرده بودند و بنابراین به اتفاق، ما هم با ایشان به اصفهان و به خانه ایشان رفتیم. خانه بزرگی بود رفتیم و دیدیم پدرشان تماما دور تا دور آن حیاط را و برق های تمام اتاقشان را روشن کردند. من آمدم خاموش کنم، ایشان آمدند و گفتند نه عزیزم، مهمان داریم، اجازه بدهید همه جا روشن باشد ما هیچ وقت چراغ اضافه روشن نمی کنیم، اما وقتی مهمان عزیزی بیاید همه جا را روشن می کنیم.

یکی دیگر از دوستان قدیمی مصدق، آقای دکتر صنعتی درباره دوران تحصیل و آشنایی شان می گوید: تاریخ دقیق این آشنا شدن دو قسمت است یک قسمت از آنجایی است که آدم با یک نفر آشنا می شود و یک قسمت دیگر جایی است که آدم با او رفیق می شود. حالا درباره شاعران و نویسندگان و فرادی از این قبیل، یک جای آشنایی همان جا است که آدم با کارهایشان آشنا می شود. به هر حال مصدق و حقوقی و گلشیری و بسیاری از این نویسندگان معاصر ما اهل اصفهان هستند. بنده هم اهل اصفهان هستم، این خودش می تواند یکی از دلایلی باشد که با هم آشنا شدیم. تعدادی از ما در یک مدرسه بودیم تعدادی به مدرسه ادب می رفتند بیشترینشان به دبیرستان سعدی می رفتند. فکر می کنم مصدق به دبیرستان ادب می رفت. وقتی که من در سیکل دوم دبیرستان بودم آقای حقوقی دبیر ادبیات من بود. من یک نسل عقب تر از آن ها هستم و حمید هم که آن انجمن صائب را درست کرده بود از آن جا باهم آشنایی داشتیم به خصوص که در آن زمان این تفاوت های سنی خیلی بیشتر خودش را نشان می داد.

پس از پایان دوره دبیرستان، مصدق در رشته بازرگانی در تهران پذیرفته شد او برای ادامه تحصیل در تهران، خانه ای دانشجویی در محله امیرآباد جنوبی گرفت و در آنجا زندگی می کرد. حمید مصدق اولین شعر خود را در قالب شعر نو در سال 1340 با عنوان درفش کاویان منتشر کرد که البته در همان سال توقیف شد. درفش کاویان در لغت به معنای پرچم است؛ اما این شعر به لحاظ مفهومی در تاریخ ایران باستان و حتی زندگی شخصی خود مصدق مفهومی ارزشمندی دارد.

درفش کاویان بیش از 9 قرن، پرچم رسمی ساسانیان و نماد میهن پرستی بود. این پرچم نماد تفکرات و جنبش های ملی گرایانه محسوب می شود؛ هم زمانی انتشار این اثر با این عنوان با جریانات دهه چهل ایران ممکن است از دلایلی باشد که این کتاب در آن زمان توقیف شد. اما اگر از وجه شخصی به این اثر نگاه کنیم می بینیم که مصدق در آن دوران در کوره آجرپزی مشغول به کار بود و ساعت های زیادی را با کارگران وقت می گذراند. او نیاز مالی نداشت ولی مدت ها در کنار این کارگران زندگی کرد تا بتواند احساساتش را از رنج و درد مردمان تلاش گر کوره های آجرپزی در این اشعار نشان دهد.

مصدق درباره محتوای شعر گفته است: باید بگویم شعر رابطه دوگانه ای را ایجاد می کند، رابطه شاعر با خودش با درونش و از سویی دیگر با خواننده و مردم، این دو نوع رابطه مسلما یگانه نیستند و شعری با مردم رابطه برقرار می کند که از دل برآمده و لاجرم بر دل ها بنشیند. آنچه را که زمانه ما به آن نیازمند است بیان این گونه اشعار است، اشعاری که در آن رابطه دوگانه درونی و بیرونی را به خوبی برقرار می کند.

وی در سال 1343 در رشته حقوق قضایی تحصیل کرد و بعد هم مدرک کارشناسی ارشد اقتصاد گرفت. در سال 1350 فوق لیسانس رشته حقوق اداری را از دانشگاه ملی کسب کرد و در دانشکده علوم ارتباطات تهران و دانشگاه کرمان به تدریس پرداخت. در 1345 برای ادامه تحصیل به انگلیس رفت و در رشته روش تحقیق به تحصیل و تحقیق پرداخت. بنا بر گفته رضا خشکنابی پدر همسر مصدق، وی تحصیل خود را در دوره دکتری ادامه داد اما آن را ناتمام رها کرد، گویا فقط رساله خود را ارائه نکرده بود.

مصدق یک سال بعد از کسب فوق لیسانس یعنی در سال 1351 با لاله خشکنابی ازدواج کرد. لاله خشکنابی، فرزند استاد رضا خشکنابی و برادرزاده استاد شهریار شاعر معاصر است. محمد حقوقی در خصوص آشنایی این دو نفر می گوید: مصدق آدم بسیار عاشق پیشه ای بود. گویا در یک اردوی رامسر بود که خانمش را دید. وقتی او را دید با او آشنا شد. شناخت که او دختر برادر شهریار است. این خانم نقاش هم بود. این ها با هم آشنا می شوند و بعدا منجر به ازدواج می شود. بعد هم خانه ای در همین کوی نویسندگان خرید و با او زندگی کرد و زندگیش روز به روز سر و سامان پیدا کرد و خانمش همکاری می کرد و او هم به هر حال کار وکالت را ادامه داد.

حاصل این ازدواج دو دختر به نام های غزل و ترانه است. که مصدق در شعری به نام حاصل عمر آنان را ستایش می کند. سیمین بهبهانی درباره همسر مصدق می نویسد: لاله مثل برگ گل لطیف است و دوست داشتنی، اما کاردان و عاقل، خانه اش از نظافت برق می زند و دو دسته گلش، دو نور چشمش را به خوبی تربیت کرده است. می گویند در زندگی هر مرد پیروزی یک زن خوب وجود دارد و لاله این گفته را ثابت می کند.

پایان مصدق از سال 1353پیروز شد به عنوان وکیل دادگستری در تهران مشغول به کار شود و از طرف دیگر در مدارس عالی تهران به تدریس مشغول شد از آن پس بود که به عضویت هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی درآمد و در دانشکده حقوق آن دانشگاه به تدریس پرداخت و تا پایان عمر در این سمت بود. او مدتی هم سردبیری مجله کانون وکلا را به عهده داشت.

حمید مصدق در تمام سال هایی که به حرفه وکالت و تدریس مشغول بود سرودن اشعارش را هم دنبال می کرد. در شعر مصدق، علاوه بر جنبه عاشقانه، رنگی از سیاست نیز دیده می شود اگرچه او هرگز فعالیت سیاسی آشکاری نداشت. او مجموعه در رهگذار باد را در سال 1347 منتشر کرد که این مجموعه هم توجه علاقه مندان به شعر نو را به خود جلب کرد.

حمید مصدق با روحیات خاص خود، همواره به عشق اهمیت می داد و عشق در اشعارش بازتاب عمده ای داشت. سیمین بهبهانی درباره مفهوم و ویژگی عشق در شعر مصدق می نویسد: عشقی که اگر نه بر سر هر کوی و گذر، دست کم در میان دانشجویان و جوانان همسن و سال حمید شناخته است و هنوز هم در هنگامه میانسالی او گهگاه نقل محافل است و پیگیری همین عشق بی فرجام شاید جاذبه شعر مصدق را حمیدی وار فزون کرده باشد. اما در عشق او خودخواهی جایی ندارد و معشوق نه تنها آماج تیر تهمت و دشنام نمی شود بلکه برای همواره چون تندیسی مقدس در خلوت شعر او باقی می ماند.

مصدق علاوه بر شاعری، در کارهای علمی و تحقیقاتی هم فعال بود. او مدتی به همراه اخوان در حال بررسی رباعیات عطار بود و همچنین با همکاری اسماعیل صارمی، غزل هایی از حافظ، سعدی و رباعیات مولانا را به چاپ رساندند. وی پس از دریافت پروانه وکالت از کانون وکلا در دوره های بعدی زندگی همواره به وکالت اشتغال داشت و کار تدریس در دانشگاه های اصفهان، بیرجند و شهید بهشتی را پی می گرفت.

در نهایت حمید مصدق سحرگاه هفتم آذر ماه سال 1377 با سکته قلبی از دنیا رفت و در بهشت زهرا در قطعه هنرمندان به خاک سپرده شد.

درفش کاویان

درفش کاویان اولین شعر حمید مصدق در قالب شعر نو است که در سال 1340 منتشر شد که البته در همان سال توقیف شد. درفش کاویان در لغت به معنای پرچم است؛ اما این شعر به لحاظ مفهومی در تاریخ ایران باستان و حتی زندگی شخصی خود مصدق مفهومی ارزشمندی دارد.

خود مصدق در خصوص سرودن این شعر می گوید: در سال 1339 من دانشجوی دانشکده حقوق دانشگاه تهران بودم. در آن دوران بسیاری از دانشجویان، پنهان و آشکار، مبارزاتی علیه رژیم شاه انجام می دادند و این خوشایند مسئولان دانشگاه نبود. یک روز یکی از استادان در کلاس درس با توجه به نارضایتی دانشجویان گفت: بعضی از دانشجویان شکایت می کنند که در جامعه برای جوان کار پیدا نمی شود. این فقط یک بهانه است از شما دانشجویان. برای هر یک که داوطلب هستید، حاضرم فورا کار پیدا کنم. اما فکر نمی کنم شما اهل کار و تلاش باشید. حالا چه کسی می خواهد کار کند؟ من فورا از جایم برخاستم و گفتم: من استاد، حاضرم کارکنم. من در حقیقت نیاز به کار کردن نداشتم، اما برای این که حرف دوستان دانشجویم را به کرسی بنشانم، داوطلب کار شدم. استاد فکری کرد و گفت: فردا صبح به دیدنم بیا تا تو را سر کار بفرستم. روز بعد به دیدنش رفتم. استاد نشانی یکی از کوره های آجرپزی را، که در جنوب شهر تهران بود، به من داد و گفت: با صاحب کوره صحبت کرده ام قرار شده از فردا در آنجا مشغول کار بشوی. صبح با عزمی جزم لباس کار پوشیدم و روانه شدم. در آجرپزی مرا مأمور کوره کردند. کاری طاقت فرسا در اوج گرمای تابستان. به مدت هشت ساعت کنار کوره می ایستادم و حرارت آن را زیر نظر می گرفتم. هنگام شب در جمع کارگران می نشستم و با درد و رنج زندگی آن ها آشنا می شدم. کارگران مردان تهیدستی بودند که به خاطر بیکاری، همراه زن و فرزند از روستاها به تهران آمده بودند و در حلبی آباد در کنار کوره های سوزان، زندگی فلاکت بار داشتند. نیمی از کارگران را بچه ها تشکیل می دادند. این بچه ها را در روستاهای خراسان و یا آذربایجان در مقابل پرداخت مبلغ ناچیزی از والدینشان جدا کرده و با کامیون به کوره ها، آورده بودند تا کار کنند. دیدن این زندگی فلاکت بار و این گروه ستمدیده، که حاصل دسترنجشان به جیب عده ای سرمایه دار می رفت، دلم را سخت به درد می آورد. بعضی شب ها تا سحر می نشستم و به حال و روز این دردمندان فکر می کردم. در همین شب ها بود که منظومه درفش کاویان در ذهنم بسته شد و شروع به سرودن کردم. هر شب قسمتی از منظومه را می نوشتم و شب بعد در جمع کارگران می خواندم و می خواستم شعرم برای آن ها قابل درک باشد. می بایست شعر من برای آن ها تصویرگر و احساس برانگیز باشد، در غیر این صورت، خود راضی نمی شدم. هر قسمت از شعر را که برایشان می خواندم نظرهایشان را می پرسیدم و به خلوتم که برمی گشتم در سروده هایم تجدیدنظر می کردم.

در بخشی از این منظومه می خوانیم:

• شاعر آمریکایی برنده نوبل ادبیات 2020 شد

آبی، خاکستری، سیاه

آبی، خاکستری، سیاه مجموعه شعری است از حمید مصدق در قالب نیمایی که سال 1343 در کتابی به همین نام منتشر شد و از مشهورترین سروده هایش به شمار می رود.

به طور کل باید اشاره کرد که شعر مصدق شعر معنا است و شاید به همین دلیل کمتر به فرم و ساختار پرداخته است. او در اشعارش شاخه اعتدال شعر نیما را که دنباله افسانه است را دنبال می کند. علاوه بر مسائل سیاسی عشق هم در زندگی و اشعار حمید مصدق به خوبی بازتاب دارد.

با این کتاب بود که نام حمید مصدق و اندیشه و قلم او بر سر زبان ها افتاد و به چهره ای مطرح و شناخته شده در عرصه ادبیات و شعر تبدیل شد.

در بخشی از این کتاب می خوانیم:

مجموعه اشعار

کتاب مجموعه اشعار حمید مصدق، توسط انتشارات نگاه به چاپ رسیده است. این کتاب برگزیده ای از سروده های زنده یاد حمید مصدق شاعر و حقوقدان است.

از جمله سروده های این کتاب می توان به قصیده آبی، خاکستری، سیاه، درفش کاویان، رهایی، حسادت غزلواره یادنامه شهدا، مرگ شهزاده، اشاره کرد.

این کتاب می تواند انتخاب خوبی برای علاقه مندان به این شاعر باشد که مشتاق هستند اشعار او را به طور کامل و یک جا در دسترس داشته باشند.

در قسمتی از این کتاب می خوانیم: